Bệnh lở mồm long móng (LMLM): Nguyên nhân, triệu chứng và cách phòng chống hiệu quả

Bệnh lở mồm long móng (LMLM) là một trong những dịch bệnh nguy hiểm nhất đe dọa ngành chăn nuôi, có khả năng lây lan cực nhanh và gây thiệt hại kinh tế nghiêm trọng. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ về căn bệnh này, cách nhận biết sớm và những biện pháp phòng chống hiệu quả để bảo vệ đàn gia súc của mình.

Tổng quan về bệnh lở mồm long móng

Bệnh lở mồm long móng là bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus gây ra, ảnh hưởng chủ yếu đến động vật móng guốc như trâu, bò, lợn, dê, cừu và các loài nhai lại khác. Đây là dịch bệnh nguy hiểm phải công bố dịch theo quy định của Tổ chức Thú y Thế giới (OIE).

Bệnh có lịch sử lâu đời và được ghi nhận ở hầu hết các quốc gia chăn nuôi trên thế giới. Tại Việt Nam, bệnh lở mồm long móng xuất hiện quanh năm với các đợt dịch lớn thường xảy ra vào mùa đông xuân hoặc thời điểm giao mùa.

Theo thống kê, dịch LMLM có thể gây thiệt hại kinh tế lên đến hàng nghìn tỷ đồng, không chỉ do tử vong ở gia súc non mà còn do giảm sản lượng sữa, giảm khả năng sinh sản, suy giảm sức kéo và hạn chế xuất khẩu.

Nguyên nhân gây bệnh lở mồm long móng

Virus gây bệnh và các chủng virus phổ biến

Tác nhân gây bệnh lở mồm long móng là virus thuộc họ Picornaviridae, chi Aphthovirus. Virus này có 7 typ huyết thanh chính: A, O, C, Asia 1, SAT 1, SAT 2 và SAT 3, trong đó tại Việt Nam phổ biến nhất là typ O, A và Asia 1.

Đặc điểm nổi bật của virus LMLM là khả năng biến đổi di truyền nhanh và tạo ra nhiều biến thể mới, gây khó khăn cho công tác phòng chống. Virus có thể tồn tại:

• Trong môi trường nước ở 4°C: đến 10 tuần
• Trong phân gia súc: khoảng 6 tháng
• Trong thịt đông lạnh: vài tháng
• Trong cỏ khô: 3-4 tuần

Con đường lây truyền bệnh

Bệnh lở mồm long móng lây lan qua nhiều con đường:

• Tiếp xúc trực tiếp: Qua tiếp xúc với động vật bệnh hoặc mang trùng
• Gián tiếp: Qua thức ăn, nước uống, dụng cụ chăn nuôi nhiễm virus
• Không khí: Virus có thể phát tán theo gió trong phạm vi 250km trên đất liền và xa hơn trên biển
• Con người: Người tiếp xúc với động vật bệnh có thể mang virus trên quần áo, giày dép

Các yếu tố làm tăng nguy cơ lây lan bao gồm:

1. Vận chuyển, buôn bán gia súc không kiểm dịch
2. Thiếu biện pháp an toàn sinh học trong chăn nuôi
3. Tỷ lệ tiêm phòng thấp
4. Mật độ chăn nuôi cao
5. Điều kiện thời tiết bất lợi

Triệu chứng của bệnh lở mồm long móng

Triệu chứng lâm sàng ở trâu, bò

Triệu chứng lở mồm long móng ở trâu bò thường diễn ra theo các giai đoạn:

Giai đoạn ủ bệnh: 2-8 ngày, trung bình 3-5 ngày.

Giai đoạn phát bệnh:

• Sốt cao 40-41°C
• Bỏ ăn, giảm tiết sữa
• Lắc đầu, nhai mấp máy, chảy nước dãi
• Xuất hiện mụn nước/bọng nước ở niêm mạc miệng: lưỡi, nướu, vòm miệng
• Mụn nước vỡ tạo vết loét đỏ, đau nhức
• Xuất hiện mụn nước ở khe móng, viền móng
• Đi lại khó khăn, đau đớn, có thể dẫn đến nằm liệt

Biến chứng có thể gặp:

• Viêm móng, rụng móng
• Viêm vú, viêm tử cung
• Sảy thai ở bò mang thai
• Viêm phổi, viêm cơ tim ở bê, nghé non

Triệu chứng ở lợn và các loài gia súc khác

Ở lợn:

• Mụn nước chủ yếu xuất hiện ở chân, đặc biệt là vùng trên móng và khe móng
• Thường không có hoặc ít triệu chứng ở miệng
• Lợn con thường chết đột ngột không kịp phát hiện triệu chứng
• Lợn nái có thể sảy thai

Ở dê, cừu:

• Triệu chứng thường nhẹ hơn và khó phát hiện
• Chủ yếu là khập khiễng, mụn nước ở chân
• Đau miệng, giảm ăn

Phân biệt với các bệnh có triệu chứng tương tự

Chẩn đoán bệnh lở mồm long móng

Chẩn đoán lâm sàng

Chẩn đoán lâm sàng dựa trên quan sát triệu chứng lở mồm long móng đặc trưng:

• Sốt cao đột ngột
• Xuất hiện mụn nước ở miệng, chân, vú
• Chảy nước dãi nhiều
• Đi lại khó khăn, khập khiễng

Tuy nhiên, chẩn đoán lâm sàng có hạn chế vì một số bệnh có triệu chứng tương tự, đặc biệt là ở giai đoạn đầu hoặc các trường hợp nhẹ.

Chẩn đoán phòng thí nghiệm

Để xác định chính xác, cần thực hiện:

1. Lấy mẫu:
   • Dịch mụn nước chưa vỡ
   • Biểu mô mụn nước đã vỡ
   • Máu toàn phần hoặc huyết thanh
2. Phương pháp xét nghiệm:
   • ELISA: phát hiện kháng nguyên hoặc kháng thể
   • Phản ứng PCR: phát hiện genome virus
   • Phân lập virus trên tế bào
   • Xét nghiệm trung hòa virus
3. Xét nghiệm nhanh tại thực địa:
   • Sử dụng bộ kit chẩn đoán nhanh
   • Kết quả trong vòng 10-15 phút
   • Độ nhạy và độ đặc hiệu cao

Lưu ý quan trọng: Khi nghi ngờ có bệnh lở mồm long móng, cần báo ngay cho cơ quan thú y địa phương để được hướng dẫn lấy mẫu và xét nghiệm chính xác.

Điều trị bệnh lở mồm long móng

Nguyên tắc điều trị

Phòng chống lở mồm long móng quan trọng hơn điều trị, tuy nhiên khi đã xảy ra bệnh, cần tuân thủ:

1. Cách ly động vật bệnh
2. Báo cáo cho cơ quan thú y theo quy định
3. Điều trị triệu chứng và hỗ trợ
4. Thực hiện nghiêm các biện pháp chống dịch

Phác đồ điều trị hiệu quả

Điều trị bệnh lở mồm long móng tập trung vào:

Điều trị tại chỗ:

• Rửa sạch vết thương bằng dung dịch KMnO₄ 0,1-0,5% hoặc xanh methylene 1-3%
• Bôi glycerin iot 2% hoặc dung dịch sát trùng nhẹ
• Điều trị kháng sinh nếu có nhiễm trùng thứ phát

Điều trị toàn thân:

• Tiêm kháng sinh phổ rộng
• Bổ sung vitamin, khoáng chất tăng sức đề kháng
• Duy trì dinh dưỡng bằng thức ăn mềm, dễ tiêu

Chăm sóc đặc biệt:

• Lót chuồng mềm, khô ráo
• Thay thức ăn thành dạng lỏng, mềm
• Bổ sung nước và điện giải

Các biện pháp khắc phục hậu quả sau điều trị

Sau khi dịch bệnh lở mồm long móng được kiểm soát:

• Theo dõi sức khỏe động vật ít nhất 21 ngày sau khi hết triệu chứng
• Tái đàn thận trọng sau ít nhất 30 ngày
• Khử trùng toàn bộ chuồng trại và dụng cụ chăn nuôi
• Đánh giá thiệt hại và làm thủ tục hỗ trợ theo chính sách hiện hành

Phòng chống bệnh lở mồm long móng

Tiêm phòng vaccine

Tiêm phòng vaccine là biện pháp hiệu quả nhất để phòng chống lở mồm long móng:

• Loại vaccine: Hiện nay tại Việt Nam có vaccine nhập khẩu và sản xuất trong nước, bao gồm các typ O, A, Asia 1
• Lịch tiêm phòng:
  • Trâu, bò: 6 tháng/lần
  • Lợn: 4-6 tháng/lần
  • Dê, cừu: 6 tháng/lần
• Hiệu lực bảo hộ: Khoảng 4-6 tháng tùy loại vaccine

Mặc dù tiêm vaccine nhưng vẫn có thể mắc bệnh, tuy nhiên triệu chứng sẽ nhẹ hơn và khả năng lây lan thấp hơn.

Kiểm soát di chuyển và kiểm dịch

• Kiểm soát chặt chẽ việc vận chuyển, mua bán gia súc
• Yêu cầu giấy chứng nhận kiểm dịch khi vận chuyển
• Cách ly động vật mới nhập đàn ít nhất 21 ngày
• Kiểm tra sức khỏe và tiêm phòng trước khi nhập đàn

An toàn sinh học trong chăn nuôi

An toàn sinh học giúp hiệu quả trong phòng chống lở mồm long móng:

1. Thiết kế chuồng trại:
   • Xây dựng chuồng trại cách xa đường giao thông
   • Có hàng rào bảo vệ và hố sát trùng
   • Khu vực cách ly riêng biệt
2. Vệ sinh và khử trùng:
   • Định kỳ vệ sinh, khử trùng chuồng trại
   • Khử trùng phương tiện, dụng cụ chăn nuôi
   • Các chất khử trùng hiệu quả: NaOH 2%, formalin 4%, clo hoạt tính
3. Kiểm soát con người:
   • Hạn chế người ra vào khu vực chăn nuôi
   • Nhân viên phải thay quần áo, giày dép và khử trùng
   • Không đi thăm các trang trại khác khi đang có dịch

Biện pháp kiểm soát khi có dịch

Khi phát hiện hoặc nghi ngờ có bệnh lở mồm long móng:

• Báo ngay cho cơ quan thú y địa phương
• Cách ly động vật bệnh và nghi bệnh
• Khử trùng toàn bộ khu vực chăn nuôi
• Hạn chế tối đa người và phương tiện ra vào
• Tiêu hủy động vật bệnh nặng theo hướng dẫn của cơ quan thú y

Chính sách và quy định về phòng chống bệnh lở mồm long móng

Quy định của Việt Nam

Việt Nam có khung pháp lý đầy đủ về phòng chống lở mồm long móng:

• Luật Thú y số 79/2015/QH13
• Nghị định 35/2016/NĐ-CP về phòng, chống bệnh động vật trên cạn
• Thông tư 07/2016/TT-BNNPTNT quy định về phòng, chống dịch bệnh động vật trên cạn

Các quy định chính:

• Bắt buộc báo cáo khi phát hiện hoặc nghi ngờ có dịch
• Tiêm phòng bắt buộc theo lịch đối với các vùng có nguy cơ cao
• Kiểm soát vận chuyển gia súc từ vùng dịch
• Xử lý ổ dịch theo quy trình của Bộ NN&PTNT

Tiêu chuẩn quốc tế

Tổ chức Thú y Thế giới (OIE) coi bệnh lở mồm long móng là bệnh phải khai báo và có các tiêu chuẩn:

1. Các nước muốn xuất khẩu gia súc, sản phẩm gia súc cần:
   • Chứng minh không có bệnh lở mồm long móng
   • Hoặc chứng minh có vùng an toàn dịch bệnh
2. Hợp tác quốc tế:
   • Chia sẻ thông tin dịch tễ
   • Hỗ trợ chẩn đoán và kiểm soát dịch
   • Hài hòa các biện pháp kiểm soát dịch bệnh

Tầm quan trọng của việc phát hiện sớm

Hệ thống giám sát dịch bệnh

Việt Nam xây dựng hệ thống giám sát bệnh lở mồm long móng với:

• Mạng lưới thú y từ trung ương đến cơ sở
• Kết hợp giám sát chủ động và bị động
• Ứng dụng công nghệ trong báo cáo dịch bệnh
• Hệ thống phòng thí nghiệm chẩn đoán các cấp

Vai trò của người chăn nuôi

Người chăn nuôi đóng vai trò then chốt trong việc phòng chống lở mồm long móng:

• Phát hiện sớm dấu hiệu bất thường:
  • Gia súc bỏ ăn, sốt
  • Chảy nước dãi nhiều
  • Khập khiễng, đi lại khó
  • Mụn nước ở miệng, chân, vú
• Báo cáo kịp thời cho:
  • Cán bộ thú y cơ sở
  • Chính quyền địa phương
  • Đường dây nóng phòng chống dịch bệnh
• Phối hợp với cơ quan thú y:
  • Thực hiện các biện pháp kiểm soát dịch
  • Cung cấp thông tin trung thực
  • Tuân thủ hướng dẫn xử lý

Kinh nghiệm phòng chống bệnh lở mồm long móng

Bài học từ các đợt dịch trước

Từ các đợt dịch LMLM tại Việt Nam, một số bài học được rút ra:

• Dịch thường xảy ra vào mùa đông xuân hoặc giao mùa
• Tỷ lệ tiêm phòng thấp là nguyên nhân chính dẫn đến dịch bệnh
• Kiểm soát vận chuyển gia súc không hiệu quả làm dịch lan rộng
• Phát hiện và báo cáo muộn gây khó khăn cho công tác kiểm soát
• Chi phí phòng bệnh luôn thấp hơn chi phí xử lý khi có dịch

Mô hình phòng chống hiệu quả

Một số mô hình phòng chống lở mồm long móng hiệu quả:

1. Mô hình chăn nuôi an toàn sinh học:
   • Thiết kế chuồng trại hợp lý
   • Thực hiện nghiêm ngặt quy trình an toàn sinh học
   • Tiêm phòng đầy đủ theo lịch
2. Mô hình quản lý dịch bệnh dựa vào cộng đồng:
   • Đào tạo người chăn nuôi về nhận biết dịch bệnh
   • Xây dựng mạng lưới báo cáo dịch từ cơ sở
   • Người dân tham gia giám sát di chuyển gia súc
3. Mô hình chuỗi liên kết chăn nuôi:
   • Kiểm soát chặt chẽ con giống đầu vào
   • Áp dụng quy trình chăn nuôi an toàn
   • Tiêm phòng đồng bộ cả chuỗi

Kết luận

Bệnh lở mồm long móng là dịch bệnh nguy hiểm, có khả năng lây lan nhanh và gây thiệt hại lớn cho ngành chăn nuôi. Để phòng chống hiệu quả, cần kết hợp nhiều biện pháp từ tiêm phòng, áp dụng an toàn sinh học đến giám sát chặt chẽ dịch bệnh.

Người chăn nuôi cần nâng cao ý thức về phòng chống lở mồm long móng, chủ động tiêm phòng và áp dụng các biện pháp an toàn sinh học. Khi phát hiện dấu hiệu bất thường, cần báo ngay cho cơ quan thú y để được hướng dẫn xử lý kịp thời.

Với sự chung tay của cả cộng đồng và hệ thống thú y, chúng ta có thể kiểm soát hiệu quả bệnh lở mồm long móng, bảo vệ đàn vật nuôi và phát triển bền vững ngành chăn nuôi.

Câu hỏi thường gặp (FAQs)

1. Bệnh lở mồm long móng có lây sang người không?

Bệnh lở mồm long móng rất hiếm khi lây sang người. Tuy nhiên, người tiếp xúc với động vật bệnh có thể mang virus trên quần áo, giày dép và lây lan cho động vật khỏe mạnh.

2. Sau khi tiêm vaccine, gia súc có thể bị mắc bệnh không?

Có thể, nhưng triệu chứng sẽ nhẹ hơn và khả năng lây lan thấp hơn. Hiệu lực bảo hộ của vaccine khoảng 4-6 tháng, sau đó cần tiêm nhắc lại.

3. Nên làm gì khi phát hiện gia súc có dấu hiệu bệnh LMLM?

Cần cách ly ngay động vật có dấu hiệu bệnh và báo cho cơ quan thú y địa phương. Không tự ý điều trị hoặc vận chuyển, bán động vật bệnh.

4. Làm thế nào để phân biệt bệnh LMLM với các bệnh khác có triệu chứng tương tự?

Dấu hiệu đặc trưng của LMLM là mụn nước ở miệng, móng và vú. Để chắc chắn, cần thực hiện xét nghiệm chẩn đoán tại phòng thí nghiệm thú y.

5. Có được giết mổ gia súc sau khi khỏi bệnh LMLM không?

Động vật sau khi khỏi bệnh cần theo dõi ít nhất 21 ngày. Việc giết mổ sau đó phải tuân thủ quy định về kiểm dịch và kiểm soát giết mổ của cơ quan thú y.

6. Chi phí tiêm phòng vaccine LMLM như thế nào?

Chi phí tiêm phòng tùy thuộc vào loại vaccine và địa phương. Tại nhiều địa phương, có chính sách hỗ trợ tiêm phòng cho hộ chăn nuôi. Nên liên hệ trực tiếp với cơ quan thú y địa phương để biết thông tin cụ thể.

7. Nên sử dụng chất khử trùng nào hiệu quả nhất đối với virus LMLM?

Virus LMLM bị tiêu diệt bởi: NaOH 2%, formaldehyde 4%, sodium carbonate 4%, acid citric 0,2%, và các chất khử trùng chứa iốt. Theo khuyến cáo của Pharmacity.vn, nên sử dụng theo đúng nồng độ và thời gian tiếp xúc để đảm bảo hiệu quả.